Stan zapalny rozwija się w organizmie pod wpływem czynników uszkadzających (np. bakterii, wirusów, pasożytów, martwicy, poparzeń, czynników chemicznych czy urazów mechanicznych), zaś jego celem jest odgraniczenie i unieszkodliwienie destrukcyjnego czynnika, a także naprawa uszkodzonych przez niego tkanek.
W początkowej fazie zapalenia dochodzi do uwolnienia cytokin prozapalnych, czyli specjalnych białek, które sygnalizują komórkom odpornościowym potrzebę namnożenia i migracji w miejsce zaatakowane przez szkodliwy czynnik. Komórki układu odpornościowego, takie jak np. makrofagi lub neutrofile, wędrują w kierunku problematycznej tkanki poprzez naczynia krwionośne, naczynia chłonne lub naturalne przewody ciała. Gdy dotrą na miejsce, neutralizują drobnoustroje lub niszczą uszkodzone komórki, a na końcu następuje faza odbudowy naruszonych tkanek.
Stany zapalne dzielimy na ostre i przewlekłe. Te pierwsze trwają do kilku dni i przebiegają w trzech etapach: najpierw dochodzi do uszkodzenia tkanek, potem pojawia się wysięk, czyli zwiększony napływ krwi i komórek odpornościowych, na końcu następuje gojenie.
Zapalenie przewlekłe trwa natomiast wiele tygodni. W jego przebiegu wszystkie trzy etapy następują jednocześnie, a przetrwała działalność komórek odpornościowych prowadzi do stopniowego uszkadzania zajętych tkanek. Dobrym przykładem zgubnych następstw przewlekłego stanu zapalnego jest marskość wątroby, będąca wynikiem przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby czy zanik błony śluzowej w przebiegu przewlekłego zapalenia błony śluzowej żołądka.
Niekiedy reakcje immunologiczne nie dotyczą czynników zewnętrznych, a prawidłowych tkanek organizmu. Mamy wówczas do czynienia z chorobą autoimmunologiczną. Do tego rodzaju zaburzeń należą m.in. toczeń układowy czy łuszczyca. Źródłem stanów zapalnych mogą być także nowotwory, gdyż układ immunologiczny rozpoznaje komórki nowotworowe jako nieprawidłowe i podejmuje próbę ich usunięcia.
Jak rozpoznać stan zapalny w organizmie?
Do typowych objawów stanu zapalnego należą:
- zaczerwienienie,
- obrzęk,
- ból,
- wzrost temperatury,
- upośledzenie funkcji danej tkanki,
- wysięk (ropny, krwotoczny, surowiczy, włóknikowy, zgorzelinowy),
- objawy ogólnoustrojowe takie jak gorączka, dreszcze, bóle, w tym bóle mięśniowe, osłabienie czy utrata apetytu.
Jakie badania mogą potwierdzić stan zapalny w organizmie?
Najlepsze badania pomagające w zidentyfikowaniu stanu zapalnego w organizmie to badanie OB oraz badanie CRP. Do ich wykonania potrzebne jest pobranie krwi. Morfologia może wykazać wzrost (a niekiedy również spadek) liczby białych krwinek lub wzrost liczby płytek krwi – czyli obecność tzw. markerów stanu zapalnego. Analiza wyników pozwala na stwierdzenie stanu zapalnego w organizmie, ale nie pomaga w zlokalizowaniu zapalenia, dlatego w przypadku nieprawidłowości lekarz musi zlecić badania pomocnicze.
Badanie OB
Badanie OB, czyli odczyn Biernackiego, mierzy szybkość opadania krwinek czerwonych we krwi. Jeżeli wartości te są wyższe niż dopuszczalna norma, świadczy to o zapaleniu toczącym się w organizmie. Dlaczego tak jest? Podczas stanu zapalnego we krwi pojawia się białko, które powoduje zbijanie się krwinek czerwonych, przez co te stają się cięższe i szybciej opadają na dno probówki. Im większa jest ich szybkość, tym intensywniejszy stan zapalny. Badanie OB nie wskazuje na lokalizację problemu, dlatego niepokojące wyniki są wskazaniem do dalszej diagnostyki.
Normy OB różnią się w zależności od płci i wieku i prezentują się w następujący sposób:
- od 0 do 10 mm/h u dzieci,
- od 0 do 15 mm/h u mężczyzn przed 50. r.ż.,
- od 0 do 20 mm/h u kobiet przed 50. r.ż.,
- od 0 do 20 mm/h u mężczyzn po 50. r.ż.,
- od 0 do 30 mm/h u kobiet po 50. r.ż.
Wyniki badania OB mogą ulec zafałszowaniu podczas przyjmowania niektórych leków i suplementów diety, na ich wartości wpływa także ciąża i menstruacja.
Badanie CRP
Dokładniejszym od odczynu Biernackiego testem wykrywającym stan zapalny jest badanie CRP sprawdzające stężenie białka C-reaktywnego (CRP – C Reactive Protein). Wspomniane białko wytwarzane jest przez wątrobę w większych ilościach wówczas, gdy w organizmie toczy się jakaś infekcja. Układ immunologiczny zostaje w ten sposób zmobilizowany do wzmożonego wytwarzania komórek odpornościowych, które pomagają zwalczyć szkodliwy czynnik.
Norma stężenia CRP wynosi 5 mg/l. Wskazaniem do dalszej diagnostyki jest wynik w okolicach 10 mg/l, który może oznaczać obecność stanu zapalnego w organizmie. Standard ten zależy jednak od wielu czynników takich jak: wiek, przyjmowanie niektórych leków, palenie papierosów, ciąża, dlatego należy poinformować o ich istnieniu lekarza interpretującego wyniki.
Wskaźnik CRP jest pomocny również przy diagnozowaniu takich schorzeń jak nowotwory, choroby serca, gruźlica czy toczeń. W przypadku zakażenia COVID-19 szybki wzrost CRP w ciągu 3 dni od hospitalizacji prognozuje ciężki przebieg choroby i prawdopodobnie konieczność intubacji.
Stosunek wskaźnika AA do EPA
Badanie to określa stosunek między jednym z kwasów omega-6 (AA), a jednym z kwasów omega-3 (EPA), który w idealnym przypadku powinien wynosić 2:1. Niestety, popularna w krajach zachodu dieta typu fast-food powoduje duże odchyły w tej zależności, powodując zwiększenie stanu zapalnego w różnych organach i wzrost ryzyka rozwoju wielu groźnych chorób (w tym nowotworów, chorób neurologicznych czy kardiowiskularnych).
Prawidłowy stosunek AA do EPA mieści się w zakresie od 3 do 1,5 i oznacza stan równowagi. Jeżeli wynik badania wynosi 10 lub więcej, znacząco zwiększa się ryzyko rozwoju choroby przewlekłej na tle zapalnym.